«Кырган-ававыстын чараш тонну» ийиги бичии болук

«Кырган-ававыстын чараш тонну»

Сорулгазы:

Уругларга алгы биле чуну кылырын таныштырары;

Ажы-толду алгы биле дукту тудуп тургаш ангылап ооредири;

Оон кижиге ажык — дузазын билиндирип, алгыдан дараан тыва тонну, коргузуп ооредири;

Чугаа-домаан сайзырадыры, сос курлавырын байыдары;

Уругларны чараш чувени эскерип билиринге, кижизидери.

Словарьлыг ажыл: Улуг-бичии, хураган, хой, кошкар, кыштаг, алгы-дук.

Дерилгези: Чымчак ойнаарактар: хой, ошку, бичии тон, улуг тон.

Арга методу: беседа, дуржулга, салаалар-биле оюн.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ:

Башкы:

- Уруглар богун бистер анаа эвес дыка солун кичээл эртирер бис. Богун бистерде аалчылар келген, аалчылар биле мендилежир бис бе?

Уруглар: Амыр-ла!

Аалчылар:

- Амыр-ла!

Башкы:

- Богун бистер кодээде кыштагда чурттап турар, кырган-ававыстын дараан чараш тыва тонну биле таныжар бис.Кырган- ававыстын аалында азырал дириг амытаннар бар: хойну, хураганны сонуургап кижиге ажык-дузазын билип алыр бис.

- Кандыг азырал дириг амытаннар барыл? Адап корунерем.

Уруглар: инек, аът, хой, ошку.

Башкы:

- Эр-хейлер, шупту азырал дириг амытаннарны билир, ам кырган-ававыстын кыштаанче аян-чоруувусту уламчылаар бис бе?

- Уруглар бо чылдын кайы уезил? (Бо чылдын кышкы уези.)
-Кыжын даштын кандыг болурул? ( Кыжын соок, кыжын харлыг, кыжын хун чылытпайын турар, кыжын соок хаттыг болур.)

Башкы:

-Эр-хейлер! Кыштагда кырган-ававысче дурген четсин деп бодаар болзувуса кым чараш шулук чугаалаптар эвес.

Булат:

Кырган-авам аалынга

Кыжын, чайын баар мен.

Хураганнар эвээш бар,

А анайларым оон хой.
II. Ортаакы кезээ:

Башкы:

- Эр-хей ам дораан «Хуулгазын шанаавыска» олуруп алгаштын, ужуп чоруптаалынар. Аалында кырган-авай бар, бисти уткууп унуп келди уруглар.

(Аялганы салыптарга уруглар карактарын шиип алгаш олуруп алыр. Башкы аржыылды шарып алгаш кырган-ава апаар.)

Кырган-ава:

- Амыр-ла, уругларым!

Уруглар:

- Амыр-ла, кырган — авай!

Кырган-ава:

– Дорже саадап эртинер, уругларым. Аалдап келген уругларымга, бичии тургаш, ойнап чораан салааларым биле «Кадарчы алышкылар» деп, оюнну мээн — биле кады ойнаптаалынар.

Оюн « Кадарчы алышкылар»

Сорулгазы: Уругларнын чугаа домаан, салааларын сайзырадыр.

Матпаадыр — мал кадарар

Бажы – Курлуг- анай,хураган бажы тудар

Ортаа — Мерген — ошку, хой саар

Уваа — Шээжен — сут хайындырар

Биче — Боовей — сут ижер

Кылбас тутпас ажылы чок,

Кежээпейлер алышкылар.

Кырган-ава:

- Мен келген бичии уругларымга тыва тоннун тоогулеп тайбырлап берейн дыннанар шуве, уругларым. Мындыг улугер домак бар: «Хойлуг кижи каас,инектиг кижи тодуг» шак бо улегер-домакта дыка улуг утка синген.Шынап-ла хойну тыва улус элбээ-биле азырап чоруур.Оон дугу-биле кежинден кайгамчык чылыг хептерни кылып турар.Оларга алгы тоннар, хом идиктер, аргаан хойленнер, уктар, чоорганнар дээш чуу-даа хамааржыр.

- Кадарчы кижи хоюн кадарып чорааш,оларны чассыдып, чаптап,

чарашсынып, делгем шынааларга, хая-даштыг бедиктерге, арга-арыгга чангыландыр ырызын бо-ла ырлай бээр.
Кырган-ава: (ырлай аарак)

Хоор сарыг хураганнар,хойларым
Хову сынмас чараштарым,чаптанчыгларым
Кулактары делбиннешкен,чи-чи,чи-чи
Холба-холба,чи-чи,чи-чи
Айжыгаш:

Ала хоюм
Анайларым,ошкулерим,
Чи-чи,чи-чи
Адыр кулаа халбаннашкан,
Чи-чи,чи-чи. (Слайд 1-4)

Кырган-ава:

- Эр-хей, уруум! Хойнун чаптанчыг оглун- хураган дээр, а хураганнын ачазын кошкар дээр (Слайд 5)

Иезинин аа — судун ээпкен соонда, соокта хойну тургузур азыраар. Хураган он чузуну болур: ала-шокар, сарыг чер оннуг, кара, ак-даа болур. (ададыр)

- Кышкы уеде хураганны бичии турда авазындан ангы, азыраар.(Слайд 6)

Айлим:

Хураганнар, хойларын

Кырган-авам чемгерген

Хойларынга бир хуун

Хураганнар оон эвээш

Сулла чигеш дешкилешкен.

Кырган-ава- (Слайд 7-8-9)

Кырган-ава:

- Хойнун кежи база биске ажыктыг. Кежи – биле тыва тон даарап кедип турар. Корунер даан бо мээн тыва тоннумну хойнун кежи биле даарап каан. Чымчак, хоюг, дуктуг, он чузуннуг. (Уругларга тудуп суйбадып коргузер)

- Бо улуг улустун кедер тыва тонну, а бо бичии уругнун кедер тонну.Кыштын соок чыкылама соогундан-даа тогпас: чылыг, чымчак,чараш.

Уруглар:

- Улуг тон, бичи тон деп катаптаар.

Моге-Эрге:

Кескиндирлер чыып тургаш,

Кедергей дээн чараш тонну,

Карак шилин кедипкенде,

Кайгамчыктыг уран-шевер,

Кымдан артык даараныр,

Кымга-дыр че, тып корем?

Кырган-ава:

-Эр-хей, уругларым, силер кырган-аванар менээ шулуктеп бергенинер дээш, силернин биле «Хуулгаазынныг тыва тон» деп оюндан ойнаптар бис бе, уруглар?

Оюн: «Хуулгаазынныг тыва тон»

Кырган-ава:

- Эр-хейлер!

Садигинерге баргаш чиир кылдыр боорзактан берип каайн. Аалдап келгенинер дээш четтирдим, эки чедип алыр силер, уругларым байырлыг!

Уруглар:

- Четтирдивис, байырлыг! (башкы аржыылын уштуп кааптар).

Башкы:

- «Хуулгаазын шанаавыска» олурупкаш, садигивисче чаныптаалынар. (Аялганы салыптарга уруглар карактарын шиип алгаш олуруп алыр).

Туннел:

Сорулгазы:

-Хой малдын ажык — дузазын чурук дузазы- биле быжыглаары.

Башкы:

- Каяа чордувус, уруглар ? Кандыг азырал дириг амытанны билип алдывыс? (Хой, хураган, кошкар кырган-авазынын аалыга) (Слайд 10)

1.Хой кандыг дириг амытан чувел? (азырал, чурукту азар)

2.Чуге азырал дириг амытан деп турарыл? (кижинин чанында чурттап турар, огнун чуруун азар. (Слайд 11)

3.Хойнун кежинден чуну кылыр? (Тыва тоннар улуг,бичии…)

Ынчангаш хойну озуп ковудезин дизе чуну канчаарыл? (азыраар, камнаар, кадагалаар)

Башкы:

-Кичээлге шупту кызымак ажылдаан эр – хейлер, четтирдим! Дыштаныыр