Чогаадыг боданыг. "Мээн методиктиг тывыштарым"

Бай-Тайга кожууннуң Найырал

ортумак школазының тыва

дыл, чогаал башкызы Сонай

Маяна Пугачевевна бижээн.

Мээң методиктиг тывыштарым.

Өөретпишаан өөренир – мээң башкылаашкын ажылымда кол кыйгым ол.

Ажылымда салган сорулгаларым: төрээн дылга шын, чараш кылдыр чугаалап, бижииринге өөредири; чүвени дыңнап билиринге чаңчыктырар; эки болгаш багайны ылгап билиринге кижизидер; тыва дылдың каас чаражын, үнезин билиндирип, чечен чогаалдың онзагай талаларын салгалдарга дамчыдары.

Мээң хүн бүрүде өөренип ап турар чүүлдерим: сургуулдарның чараш, чазык-хөглүг, эш-өөрзүрек аажызы ажылымга бедик хей-аътты оттуруп, башкыларның кичээлдеринден чогаадыкчы бодалдарны тып, бодумнуң педагогиктиг билиглеримни сайзырадып чоруур мен.

XXI-ги чүс чылдың шалып агымындан чыдып кагбайн, өөредилге шугумунда чаартылгалар-биле деңге чорууру – мээң база бир сорулгам. Ниити өөредилгениң федералдыг күрүнениң стандарттарынга хамаарышкан билиг бедидер курстарга алган чаа-чаа билиглер бөгүнгү ажылымга бир чаартылганы берген.

Күрүнениң чаа стандарттарының бо негелделерин долузу-биле чедип алырда, башкы өөреникчиниң кичээлге киржилгезин колдадыр ужурлуг.

Ону чорударда, мээң бодап турарым-биле алырга, кичээлге ажыглаар кол арга – рефлексия аргазы. Кичээлдерде уругларга рефлексия (бот-үнелел) тургустурары.

Өөреникчи боду сорулгаларны салгаш, оларны чедип алырда, бодунуң чедер четпестерин хайгаарап, кичээлден сонуургаан, көрген болгаш билбээн чүүлдеринге түңнелди үндүрүп, бот-үнелелди бодунга салыр.

Белен чүве каяа турар. Ылаңгыя башкылаашкын ажылынга өөреникчиге бир-ле чүүлге чаңчыктырып алырда дыка хөй чадаларны эрттер-ле болгай. Бот-үнелелди кичээлдерге ажыглай бергенивисте уруглар бот-үнелел бээринден эгенир турган. Оларны чаңчыктырып алыры-биле өөредилге шугумунда чаңгыс аай стандарттарга хамаарышкан рефлексия дугайында тайылбыр ажылдарны, статьяларны номчуп, бодум база өөреникчилер-биле деңге өөренип турдум. Бот-үнелелдерни кичээлдиң кезектеринге чаңгыстап тургустуруп шенээн бис. Онаалганы бот-үнелел хевиринге ажылды кылырын база шенеп көрген мен. Уруглар онаалгазын улуг сонуургал-биле күүседип эккээр болду. Кичээлдерниң кезектеринге бот-үнелелдерни ажыглап кѳргеш, тыва дыл болгаш чогаал эртемнеринге чаа чүүл – кичээл-рефлексияны эрттирип эгелээн мен. Чаңчыга берген уругларга бүдүн кичээлдиң кезектеринге бот-үнелелди кылыптары белен болган. Бо хевирниң кичээлинден ѳѳреникчилерниң билииниң деңнелин, эмоционалдыг байдалын билип алыры башкыга кончуг чедимчелиг болган.

Чыл дургузунда ук арганы кичээлдерде ажыглаарывыска, өөреникчилер аңаа чаңчыгып, боттарының четпестерин илередип, ону чедип алыры-биле херек номнарны, карточкаларны, таблицаларны дилеп, негей бээри бөгүнде мээң башкылаашкынымда эң-не улуг өөрүшкүм болуп турар.

Өөредилге чылының эгезинде бот-үнелелдиң үш бөлүктээшкининиң чүгле өөренген чүүлүн кайы-хире билип алганынга хамаарыштыр чорудуп турган мен. Ону кичээлдерниң түңнел кезээнге ап турган бис. Чоорту олар чаңчыга бээрге, кичээлдиң өске кезектеринге эмоционалдыг байдалынга болгаш кылган, сайгарган ажылдарынга бот-үнелелдерни тургузуп эгелээн бис. Олар бо ажылдарны күзелдии-биле кылып, аажок сонуургаар апарганнар.

Кичээлдерге бот-үнелелдерни чорударга, өөреникчилерниң эмоционалдыг байдалы бедиир, сагыш-сеткили көдүрлүүшкүннүг ажылдаар, берген билии быжыгар дээрзи билдингир. Оон аңгыда бот-үнелелдерни кичээлдиң кезектеринге ажыглаарга, уруглар боттарын хостуг алдынар. Чүге дээрге олар кичээл үезинде бис кол черде-дир бис дээрзин медереп, ажылдап эгелээрлер. Бот-үнелелдиң аас болгаш бижимел хевирлерин ажыглаарга, өөреникчилерниң чугаа сайзырадылгазынга кончуг улуг салдарлыг болур. Олар боттарын үнелээрде, чаңгыс сөс-биле эвес, а домактар-биле бадыткаар болгай. Бот-үнелелдерниң аас болгаш бижимел хевирлеринден аңгыда янзы-бүрү демдектери дузазы-биле база чорудуптар. Ынчангаш башкы кичээлдиң үезин өске ажылдарга камнап алырынга кончуг эптиг. Башкы өөреникчилерге янзы-бүрү демдектер дузазы-биле чорудар бот-үнелелдерни кыска үеде ажыглааш, чүгле хевир-дүрзү көргүссе-даа, өөн дыка хөй түңнелдерни үндүрүп алыр. Демдек үнелелдерниң бир эки талазы класстың, кичээлдиң даштыкы байдалын, уругларның эмоционалдыг байдалын бедидери, чүге дизе башкы оларны янзы-бүрү өңнерден солун дүрзүлерни өөреникчилерниң назы-харының аайы-биле кылып белеткеп алыр.

Бо чогаадыг-боданыгны доозуп ора, өөреникчилерниң келир үезин демдеглекседим. Өөреникчи назынындан-на уругларның бот-үнелелин сайзырадып, чедимчелиг ажылдаар болза, келир үеде бодунуң шилээн оруун часпас, хүн-бүрүде бодунуң ажыл-амыдыралынга шын сорулгаларны салып, бодунуң чуртталгазының чедер-четпестерин хайгаарап, таарымчалыг түңнелдерни үндүрүп ап шыдаар хамаатыларны кижизидип алыр аргалыг бис.

Ынчангаш сураглыг педагог Ш. А. Амонашвилиниң сѳстери-биле доозуксадым: «Башкы, чырык херелдерин харам чокка чажып турар хүн дег бол, кижизиг сеткилди сайзырадырынга ажыктыг, чемиштиг хѳрзүн дег бол, ѳѳреникчилериңниң чүгле угаанынга эвес, эң-не кол чүве билиглерни оларның чүректеринге, угаан-бодалынга тарып каг!».