методические рекомендации "Чогаадыг бижиириниң аргалары" Чогаадыгнын хевирлери

Чогаадыг бижиириниң аргалары.

( методиктиг суме)

Үстүкү класстарга чогаадыг бижилгези - өөреникчинин бердинген темага бодалдарынын чедимчелиг, утка талазы-биле дес-дараалашкак, системалыг болурун негээр бижимел ажылдарнын кол хевири болур.

Тыва чогаал кичээлдеринде устуку класстарга шактарнын эвээжинден, кызырлып турарындан янзы-буру хевирлерлиг чогаадыгларнын теориязын ьолгаш практика кырынга ооредири шуут болдунмайн турар. Ынчангаш оореникчилернин хой нуурузу чогаадыгларны бижип шыдавайн бергедежип турарлар. 5-8 класстарга чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринден шингээдип алган чанчылдарын, билиглерин 9-11 класстарга быжыглаар болгаш системажыдар ужурлуг. А чамдык башкыларнын чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринче улуг кичээнгей салбайн турары оореникчилернин устуку класстарга баргаш, чогаадыг бижип шыдавайн, бергедежир байдалга база чедирип турар.

Устуку класстын оореникчилери чогаадыгларнын планын, тезизин, конспектизин, композициязын тургузуп шыдаар, бот – тускайлан боданып шыдаар база тус-тузунда чогаадыгларны жанрлар аайы-биле онзагайларын ылгап шыдаар турар ужурлуг.

Бо айтырыгга хамаарыштыр М.В. Бавуу-Сюрюннун « Чогаадыгга канчаар белеткенирил?», Менги Ооржактын « Чогаадыгны канчаар бижиирил?» деп номнары бар. Баштайгы жаылда ТКУ-нун тыва дыл салбырынче дужаарда чогаадыгны канчаар бижиирин, демдектерни салырынын чурумун база чижек чогаадыгларны берген. М.Ооржактын ажылы чогаадыгларнын хевирлерин бергеш, анаа чижектерни берип турары-биле онзагай, солун.

Д.Х.Ооржактын « 5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы» деп номунда чугаанын стильдерин болгаш тодаргай темалыг чогаадыглар-биле ажылдаарын чедимчелиг берип турар.

Чижээ:

1) Бодунун амыдыралынын дугайында чогаадыглар.

2) Эт-херексел болгаш оске-даа чувелер дугайында чогаадыглар.

3) Дириг амытанннар дугайында чогаадыглар

Чугаанын янзыларын берип турары ажыктыг, солун.

1) Тоожуушкун

2) Угаап боданыышкын.

3) Чурумал, оон хевирлери.

а) Чувенин турар черинин чурумалы.

б) Долгандыр турар хурээлел.

Сураглыг литература башкызы С. Н. Ильиннин « Как держать экзамен по литературе?» деп номунда чогаадыгны бижип турар оореникчилерни болуктеп турар:

« Плановики» - план езугаар чогаадыгны бижиирлер.

« Живописцы» - чурумалдыг чогаадыг бижииринге ынактар.

« Поточники» - дургаар бижип чоруй баар, иштики логиканы ала-чайгаар тып алырлар.

« Цитатники» - чогаадыгны цитаталардан тургузуп алыр, бодунун бодалдарын немеп турарлар.

« Блочники» - улуг блоктарны дужуруп бижээш, оон ону чангыс улуг будун чуул кылдыр тургузуп турарлар.

« Золотоискатели» - бодунун эн кол бодалын (эвээш азы хой) тыпкыже чедир хойну бижиирлер.

« Спринтеры» - узадыр бижииринге хонну чоктар, кыска болгаш чедимчелиг кылдыр бижиир. Олар хемчээл чедир бижип шыдавастар.

« Компиляторы» - оскелернин ажылындан дурген болгаш белени-биле бодунун чогаадыын тургузуп алырлар.

1) Академиктиг.

2) Чогаадыг- угаап боданыышкын. Чуге? деп айтырыгга харыылаар.

3) Чогаадыг- чурумал. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар.

4) Чогаадыг-демдеглел.

5) Чогаадыг- тоожулал. Чуу болганыл? деп айтырыгга харыылаар.

Чогаадыгнын темаларынын хевирлери.

1) Литературлуг тема.

2) Публицистиг тема.

3) Хостуг тема

4) Чогаалдын кандыг-бир чангыс талазын азы маадыр дугайында чорулдээлиг айтырыглар сайгарылгазы.

Сайгарылганын хевири-биле чогаадыгларнын хевирлери:

1) Чогаалдын бодунун азы овур-хевирлерни авторларнын дугайында деннелге анализи домей болгаш ылгалдыг чуулдери.

Чогаадыгларнын жанрлары болгаш онзагайлары.

Онзагайы – теманы шилип алганы, чогаадыгга материалдарны ажыглаан онзагайы, маадырларга, болуушкуннарга авторнун хамаарылгазы.

Кол принциптери – чуруп турар чуул (предмет), чуруур аргазы, сорулгазы.

Жанрны тургузуп турар кол чуулдер:

а) Чогаалдын кол утказы (тематика, чорулдээлиг айтырыглар)

б) Чорулдээнин характери болгаш сюжетте оон сайзыралы.

в) тоожуушкуннун хевирлери, чурумал, овур-хевирлернин системазы, тус-тус маадырлар.

г) Чуруурунун аргазы

д) Чуруп турар чуулге авторнун хамаарылгазы.

е) стили

ж) чогаадыгнын авторнун сагыш-сеткил байдалы.

Аналитиктиг вариантылар: улуг эвес литература- критиктиг чуул, аннотация, кыска рецензия, трактат хевирлиг угаап боданыышкын, литературлуг сайгарылга.

Публицистиг чогаадыглар: чечен чугаа, репортаж, демдеглел, сактыышкын, литературлуг аян-чорук,орук демдеглели.