Төрээн чугаа Кичээлге өөредир чогаал: С. Сарыг-оол. Шагаа.(ар.106-111)

Төрээн чугаа

Кичээлге өөредир чогаал: С. Сарыг-оол. Шагаа.(ар.106-111)

Кичээлдиң сорулгазы:

1.Тыва чоннуң база бир чаагай чаңчылынга хамааржыр байырлалы – Шагааны эрттирериниң ужурларын уругларга билиндирери.

2. Тыва календарь езугаар 12 чыл санаашкыны-биле таныштырар.

3.С. Сарыг-оолдуң «Шагаа» деп эгези-биле таныштырыр.

4.Уругларның ниити билииниң деңнелин делгемчидериниң дуржулгазын байыдар болгаш амыдыралга оларның мөзү-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын хевирлээр.Төрээн чуртунга ынак, чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидер.

Дерии: компьютер, проектор, слайдылар, экран, сюжеттиг чуруктар, ном «Аңгыр-оолдуң тоожузу», 12 чылды идик-хеви.

Кичээлде ажыглаар аргалары : эжеш ажылдаар, бөлүктеп, коллективтиг кады ажылдаар, бот ажылдаар.

Чорудуу:

I. Кичээлдиң организастыг кезээ:

Кичээлде келген аалчылар, ада-иелер-биле мендилежир.

II Актуалдыг кезээ:

1. Беседа.

1) Биче эргилдениң чылдары –биле кыска таныштырар.

12 дириг амытаннар аттарындын тургустунган тыва календарь: күске, инек,пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван.

2. Уругларга берген дыңнадыглары.

-Бо чылын кандыг чылды үдеп, кандыг чылды уткуп турар бис?

Шагаа уткуурунуң ужурлары:

Шагаага аъш-чем белеткели

Шагаага белеткел күстен-не эгелээр.Хырмача, үүже, күскү чиш, быштак, далган ааржы, чодураалыг чөкпек , манчыны белеткээр.

Ол чемниң дээжизин отче, оран-чуртче , саңче чалаар кылдыр белеткеп салыр.

Шагаа хүнүнге уткуштур аъш-чем быжырар.Шагааны аъштыг-чемниг, бай эрттирер болза, аас-кежик бүдүн чылда доктаар.

( сюжетная картина сканирована из школьной стенгазеты школы)

Чүдүлгелиг езулалдар.

Шагаа чедир үш хонук бурунгаар хүрээге ном номчудар азы лама башкыларны, хамнарны үш хонук бурунгаар аал-коданын арыгладып чалаар турган. Хүрээге кирерде азы оран-таңдыга чүдүүрде, тыва тонун кедип алгаш диленирге,бурган башкы чүдүлгени хүлээп алыр деп санап турар.

Шагаа бүдүүзүнде кижилер дөжек-ширтээн, өгнүң өрегезин кактаар, силгиир. Аалдан кара күштерни арыглап-аштап турары ол. Аржаандан арыг эм сугну чалап эккелгеш, аалды аргылаар турган.

http://fr.rian.ru/images/19345/57/193455710.jpg

Шагаага сагыыр тос ужурлар:

Шагаа 9 ёзулалдыг: саң салыры, чалама баглаары, чажыг чажар болгаш йөрээл салыры, чалбарыыры, ак харга арыгланып кактаныры, чуңгулаары, мөөрейлиг оюннар ойнаары, Шагаа дою кылыры.

-Шагааны каш шакта уткуп алырыл? Кажан Шагаа дүжер чүвел?

Саң –Шагааның ыдык сүзүглелдиг одаан чүгле эр хиндиктиг улус салыр. Хой кажаазы ышкаш ыяшты чыскаай салгаш, чемнин дээжизин артыш-биле отче өргүүр турган.

( сюжетная картина сканирована из школьной стенгазеты школы)

художник Лопсан А.А.)

Чалама-шөйген хендирге азы ыяш будуктарынга баглап каар янзы-бүрү өңнүг дилиндек пөстер.Кижи бүрүзү чаагай күзелдерин иштинде боданып алгаш, хендирге баглап каар.

(фото из классного архива МБОУ СОШ № 3 3 «е» класс)

Чалбарыг-оран-таңды ээлеринден бүгү-ле экини (аайны) дилеп аарының ёзулалы.

http://im5-tub-ru.yandex.net/i?id=209760810-38-72&n=21

Йөрээл - бүгү-ле чүвеге чаагай күзээшкиннер ёзулалы. Ол үеде ламалар судур номчуур, а хамнар йөрээл салып, аргылаашкын кылыр турган.

Чолукшууру:

Шагаа үезинде чолукшуурда, улуг кижи холдарының адыжын куду кылдыр, биче назылыг кижи өрү угландыр сунар.

-Аал-оран , ал-бот амыр-ла болзун?

-Ак сүт дег оруктуг бол, аарыг аржык , бак чүве оюп чорзун, мал-маганың кодан сыңмас кылдыр өссүн, ажы-төл менди чорзун.

( сюжетная картина сканирована из школьной стенгазеты школы)

Ак харга арыгланып кактаныры- аза, четкер, нүгүл, кемден арыгланыры.

(фото из классного архива МБОУ СОШ № 3 3 «е» класс)

Чуңгулаары . Шары кежинге дагдан чуңгулаарынга кырган, аныяк-даа кижилер шупту киржир. Чуңгулаарга багай чүүлден арыгланыр, чуртталгазы чаартынар.

Мөөрейлиг оюннар ойнаары: чинчи чажырары, баг кагары, хендирбе сый шавары, тевектээри, кажыктаары, аът шалбалаары, шыдыраалаары, ча адары, «Аскак-кадай»

( сюжетная картина сканирована из школьной стенгазеты школы)

(фото из классного архива МБОУ СОШ № 3 3 «е» класс)

Шагаа дою кылыры.

Шагаа үезинде шупту улус дең эргелиг. Аалдар аразынга оюн-тоглаа, шагаа дою, аалдаашкын ай-айы-биле уламчылаар. Чурумнуг, ээлдек, чымчак, хүлүмзүрүп турар, танывас улуска-даа байыр чедирер. Улуг улусту хүндүлээр, биче улусту карактаар.

III. Чаа тема

1. Автор Степан Агбаанович Сарыг-оолду допчу-намдары.

1908 чылдың ноябрь 17-де Өвүр Торгалыгның Кадыгбай деп черге төрүттүнген. Чогаал ажылын 1930 чылдарда эгелээн. Тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи. Шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романы болгаш өске-даа чогаалдары ССРЭ-ниң улустарының болгаш делегей улустарының чээрби хире дылдарынче очулдуртунган.

http://historydom.okis.ru/img/historydom/vjklm/DSC0465565673hgf.JPG

http://www.tuva.asia/uploads/posts/2009-08/1250257286_saryg-ool.jpg

2.С. Сарыг-оол. Шагаа

а) словарь ажылы:

үлүүг- хой кадарар оочур

доорамчы- доораан эът

бүдүүнүң хүнү- мурнунда хүн

өгнүң ынаазы- хана биле хараача быжыглаар ыяш

челе- анай баглаар баг

челени савактаары- челени дээктээри

чолукшуур- мендилежир

сөгүрүүр- тейлээр

б) үлегерлиг башкы аянныг номчуур;

в) уруглар сөзүглелди аянныг шилилгелиг абзацтап номчуур;

г) уруглар медерелдиг, илдик чокка дөрттеп номчуур;

IY.Сула шимчээшкин

«Ужар-ушпас»

-Кажык ужар бе?

-Куш ужар бе?

-Кижи удар бе?

-Күске удар бе?

-Куш ужар бе?

д) сөзүглелдиң утказы-биле ажыл;

-Шагаа кажан болурул? (кыш төнүп, час айы эгелеп турда)

-Шагаа деп чүл? (Тыва чоннуң Чаа чылы)

-Шагаага белеткел кажан эгелээрил? (күстен)

-Бүдүү хүнде чүнү кылырыл? (аштаныр, чем белеткээр, кижилер харга кактаныр)

-Аптара иштинден чүнү уштурул, кандыг езу-чурум кылырыл? (сыйда огунга ужа чаа шиштээр)

-Дөрде аптара кырынга чүү хып турарыл? ( чула)

-Кандыг оюннар Шагаа байырлалында ойнаарыл?

(игил,бызаанчы, шоор-ыры, кожамык, шыдыраа, даалы, шахмат, кажык кагар, чарыштырар, ча адар, тевектээр, чинчи чажырар, Аскак-кадай ойнаар)

-Дагдан чуңгулаарынга кымнар киржирил? (бичии, аныяк, кырган улус шупту киржир)

-Аңгыр-оолдуң амыдыралында чүнү билип алдыңар?

Аңгыр-оолдуң дугайында үшкү арындан чугаалаңар.

в) сөзүглелдиң утказын план езугаар чугаалаар:

I Шагаага белеткел ажылы күстен эгелээр.

II Бүдүү хүнүнде кылыр ажылдар.

III Шагаа уткуур тос ужурлар.

IY Шагаада аъш-чем дою.

Y Шагааны оюн-тоглаазы.

Шагаага ойнаар оюннар дугайында кроссворд

1. Азырал дириг амытаннар хевирлери кирген тыва мөөрейлежир оюн.

2.Шагаада уруглар чүнү чажырып ойнаарыл?

3. Шагаага чүнү теп ойнаарыл?

4. Шагаада аныяк-даа, кырган-даа, бичии-даа улустар бедик черден бадар оюну.

1

2

3

4

Y Рефлексилиг кезээ:

-Шагаа дугайында чүнү билир сен?

- Шагаага белеткел кажан эгелээрил?

-Бүдүү хүнде чүнү кылырыл?

- Шагаа сагыыр ёзулалдарны адаар.

-Кандыг тыва оюннар билир силер?

YI Бажыңга онаалга.

С. Сарыг-оол. Шагаа номчуур.

Литература:

1. Н.С. Конгар, Э.Д. Ондар. Төрээн чугаа.Тываның ном үндүрер чери Кызыл-2006 чылы.

2. Психология болгаш этиканың кол удуртукчузу «МЕДЕРЕЛ» ТувГУ, психология болгаш этика эртеминиң кандидады Татьяна Ондар

3.ЭОР:

http://www.tuva.asia/uploads/posts/2009-08/1250257286_saryg-ool.jpg,

http://historydom.okis.ru/img/historydom/vjklm/DSC0465565673hgf.JPG,

http://im5-tub-ru.yandex.net/i?id=209760810-38-72&n=21,

http://fr.rian.ru/images/19345/57/193455710.jpg

4. Класстың фоточуруктары МБОУ СОШ № 3 3 «е» клазы

Школаның хана солунундан сюжеттиг чуруктар 3 «е» класстың,

художник Лопсан А.А.

Автор: ЧИГЖИТ ЗУЛЬДАНА ДИИН-ООЛОВНА