«Шагаа-2014» тураскааткан байырлалынын сценарийи

«Аленушка» аттыг уруглар садынын «Шагаа-2014» тураскааткан байырлалынын сценарийи. Сорулгалары: Уругларга чаа чылдын шагаазынын дугайында билиндирер. Тыва улустун аас – чогаалынын, оюннарынын хевирлерин ооредир, чаагай чанчылдарга кижизидер. Оларнын угаан-медерелин, дыл-домаан сайзырадыр, сагынгыр-тывынгыр болурунга чанчыктырар. Дерилгези: улегер домактар, Шагаа дугайында шулуктер, чечектер, шарлар, ак кадак, чажыг чажар тос-карак. Башкарыкчы уруглар-биле залче оожум аялга уделгези-биле кирип келир. Башкарыкчы:-Шыяан ам, эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда - дээш, тоолду башкарыкчы чугаалап эгелей бээрге кожеге ажыттына бээр. Ында тоолдун маадырлары -Караты-Хаан, Кадыны, уруу - Дангына (орунда чыдар) коступ келир. Башкарыкчы тоолду улаштыр чугаалап турар: - буга-деге мыйызы буступ дужуп турар шагда Каргыраа хемнин унунга кара кадын кадайлыг Караты-Хаан чурттап чоруп тур эвеспе. Оларнын ай-хун херелдиг алдын Дангына уруу аар аараан, аъш-чем чивейн, ай-айы-биле чыдып берген чувен иргин. Кадын: — Мээй уруумну кым эмнеп, кым-на дуза кадып шыдаар игрги? Оршээ хайыракан! Караты-Хаан: —Чоп ор сен? Хемнин ол чарыында хамны барып чалап эккел дур ген (чалчазынче хорадаар) Чалча: — Чаа, хааным, бардым, бардым - дээш огден унгеш аъдын мунупкаш, шаап чоруптар. Башкарыкчы: — Караты-Хаан Кадыны-биле Дангына уруунче коруп алгаш мунгарап,хамнын чедип кээрин манап органнар. Чалча хамны аьдында ушкарып алгаш халдып чедип келир. Хам: - Хаан амыр, Кадын амыр! - чолукшуур. Караты-Хаан: -Дын чангыс уруум араан, ай-айы-биле чыдып берген. Дурген дузалан кадып корунер. Кадын хамга шайын кудуп, аъш-чемин баарынга салып хундулээр. Шайлаан соонда хам дунгурун соктап, алганыр. Кадын: - Че, чуу билдине-дир? Канчап барган мээн уруум? Хам: - Шыырак аараан уруг-дур. Ковей кижи аразындан чугле чангыс кижи анаа дузалал шыдаар-дыр. Чарлык кылып, чонга тарадыр болза, ол кижи чедип кээр чадавас-тыр. Караты-Хаан: - Ындыг болза, бугу чуртка ам дораан чарлыктан ундурейн- дээш саазын, ручка туткаш, бижиттинип,бижиттинип, танмалааш, чалчазынче: Караты-Хаан: - Бо чарлыкты бо дораан бугу чонга тарат.мээн Дангына уруумга дуза кадып, эмнептер кижи дурген келзин. Чалча хааннын чарлыын ыыткыр чомчуур. Чалча: - Дыннанар! Дыннанар! Карыты-Хаан чарлык ундурген-дир. «Мээн чангыс уруум аар аараан. Уруумну сегидип каар кижи болза, анаа эдим ортузундан эт, малым ортузундан мал узуп, Дангына уруумну кадай кылдыр бергеш, хаан дужулгемден дужуп бээр мен». Чарлыкты чалча номчуп турда кожеге хагдына бээр. Тондур номчупкаш, уне бээрге, Оскус-оол ырлап чоруп олурар. Оскус-оол: — Каргыраа хемнин бажынга чедир ам-даа ырак-тыр. Орук ара хонар болган- дыр мен чаа – дээш шиви доразынга удуп чыдып алыр. Ийи кускун ужуп чедип келгеш, чугаалажып олурар. А Оскус-оол куштар чугаазын билир кижи-дир эвеспе. Дыннап чыдарга: Бирги кускун: - Мен-да богун амырап хунзедим. Караты-Хааннын чангыс уруу аараан.Оран-делегейже чалбарып, аъш-чеминин дээжизин салып хунзээн, оон-на чемненип хунзедим. Ийиги кускун: - Сен бодаарынга канчаар аараан уруг-дур инчеш? Бирги кускун: - Ында кижи билип чадаар чуу боор, шыкка ойнап чыдырда, кулаанче ээремчик кире берген уруг-дур ийин. Ийиги кускун: - Ынчаарга ону уштурунун аргазы чуу чуве ирги? Бирги кускун: - Ындыг ээремчик бызаанчы (игил) унунден коргар боор чуве. Ол уругнун чанынга бызаанчылап ойнаптар болза, дораан-на уне халып келир чуве- дир. Ийиги кускун: - Че, эрттер-дужер орук аксы чер-дир бо. Кайы-хамаан чок чуве чугаалап болбас, улус дыннап кааптар. Уявысче ужуп чоруулу, ортайтаан-дыр. Башкарыкчы: - Оскус-оол-даа чуу боор кускуннарнын чугаазын дыннап алгаш, удуп-удуп оттуп кээрге,дан-даа акткан, хун-даа Унген. Оскус-оол: - Чаа, эртелеп чоруп олурайн. Караты-Хааннын Дангыназын камгалап шыдаар ирги мен бе? Уне бээрге кожеге ажыттына бээр. Ыт ээре бээр. Чалча огже кире халып келгеш чугаалаар. Чалча: — Аал адаанда чангыс чадаг кижи чоруп олур, хааным. Караты-хаан: - Бээр киирип эккел. Хамнын чугаалаан кижизи-даа бооп чадавас. Бистин уруувуска дузалаптарын качап билир. Оскус-оол огге кирип келир Оскус-оол: - Хаан амыр, Кадын амыр! - деп дискек кырынга мендилежир. Караты-Хаан: Адын-шолан кымыл? Кайыын келдин, кайнаар углай бар чор сен.оол? Оскус-оол: - Ада-ием-даа чок, аал-оран-даа чок, аалдар кезип чоруур Оскус-оол мен ийин. Силернин, чарлыынар дыннааш, дуза-даа кадыптарым чадавас дээш чедип келдим. Кадын: - Тын кырында чыдар уруумну сегидип каар арган, чул оглум? Корген-билгенин сумелеп кор, оглум. Оскус-оол бызаанчызын (игилин) Дангынанын чанынга ойнап орда, уругнун кулаандан ээремчикуне халааш, маннап чоруй баар. Дангына олуруп алгаш: Дангына: - Кажан чем чиген кижи боор мен? Аштаар деп чувемни аа, авай. Кадын аякка шайны буву далаш куткаш девидеп чугааланыр Кадын: - Ай-айы-биле чыдарга, аштай бербейн канчаар, уруум. Суттуг шайдан аартап корем. Караты-Хаан: - Эткен созумге ээ болур мен, оглум. Мунгаралым часкардын, кузелимни будурдун.Мээн уруумну кады чурттаар эжин кылдыр алгаш, мээн орнумга бо хунден эгелеп хаан болур сен- дээш торгу тонун, чинзелиг боргун Оскус-оолга кедирип каар. Дангына :- Богун каштын хуну чувел авай, ачай? Караты-Хаан: — Шынап-ла каш чувел? Уруувусче коруп алгаш оргаш ай, хунну безин уткан-дыр бис. 0скус-оол: — Богун Чылан чылынын соолгу хуну, Аът чылын уткуур байырлал келген чуве-дир. Шагаа байырлалы кышты удеп, часты уткуулунар. Шулук Тарина: Мама! Глянь-ка из окошка- Знать,вчера недаром кошка Умывала нос: Грязи нет,весь двор одело, Посветлело, побелело- Видно,есть мороз. Кыш дугайында ыры”Ах, снежок “ созу болгаш аялгазы: Е.Д.Гольцевой 1.По сугробам стелется Белая метелица Все пути дороженьки замела А снежинки кружатся, И замерзли лужицы. Снег бросает весело Матушка-зима Припев: Ах,снежок!Ах дружок! Падай на ладошку Мы пойдем с тобой гулять В новеньких сапожках. 2.Выйдем мы с ребятами С детскими лопатками, Слепим бабу снежную во дворе В санках покатаемся Вдоволь наиграемся Хорошо зимою снежной В декабре! Припев: Ах,снежок!Ах дружок! Падай на ладошку Мы пойдем с тобой гулять В новеньких сапожках. Шулук Аэлита: Осте-баарда тутчуп калган Оскен чери чуреке чоок, Ындыг кожуун менээ болза, Ындыг чуртум Барыын-Хемчик Ыры “Барыын-Хемчик мээн чуртум“ созу: С.Сурун-оолдуу аялгазы:К-К.Ооржактыы 1.Торуп каган авазы дег Торээн черим кайыын уттур Ынакшылым кызыгаар чок Ындыг кожуун Барыын-Хемчик Припев: Барыксанчыг, чуртаксанчыг Барыын-Хемчик мээн чуртум 2.Эдерге хек, базарга шык Эмин эртир чараш сен деп, Барган кижи мактап ханмас- Барыын-Хемчик мээн чуртум Припев: Барыксанчыг, чуртаксанчыг Барыын-Хемчик мээн чуртум 1.Башкарыкчы: Амыр-менди айтырбышаан, Аалдап келген аалчыларга, «Аленушка» садиивисте, Дангыналар, тайжыларга, Кок Аът чылын уткаан Кайгамчыктыг Шагаа-биле Кудук базып могейбишаан, Курай салып, чолугаалы! Тарина: Шагаа дээрге Тыва чоннун Чаагай сузук чанчылы-дыр Айнын Чаазы хуннун эртенин Алгап йорээн байыры-дыр. 2.Башк-чы: Амыр тур бе, тайбын тур бе, эргим чонум? Аал-оранынар, ыт-кужунар думаа-ханаадан сол-ла тур бе? Арбын чонум силер-биле, амырлажып чолукшуулу! (Ийи башкарыкчы денге чолукшуур) 2.башк-чы: Шаандан тура бистин ада-огбелеривис Чаа чылды уткуп, байырлап чораан болгай. Шагаага эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур, ынчангаш Шагаанын будуу хунунде улус шупту удувас, хондур ойнап-хоглеп, тывызыктажып, улегер домактажып, дурген-чугаага, кажык дээн ышкаш оюннарга чижип тура хонар турган. 1.башк-чы: Чаа чылдын эртенинде огде орган улус аржаан-биле чунуп, идик-хевин харга кактаар. Тей кырынга сан салгаш, от-костун кырынга артыштан эгелээш, бугу аъш-чеминин дээжизин сагаш, оран-тандызынга оргуп, чудуп-тейлеп, йорээл салыр чорааннар. 2.башк-чы: Шагнын чаагай эргилдези, Шагаа хуну унуп келди. Чанчыл ындыг – артыш, саннын Чаагай чыдын айдызаалы! Башкарыкчы: Аалывыс боор садикче Кырган-авай аалдап кел чор. Кырган - авай: Арат-чонум, ажы-толум, Амыр-менди айтырбышаан, Буурул бажым могейтим. Айым чаазы, хунум эртези Ак чаламавыс азып алган, Ажы-чемивис делгеп алган, Чаа чылывыска оргуп, Чамбы-дипке чалбарып тур мен! (Ол-бо чукче чалбарып могеер. Кырган-авай артыш салып айдызаар) Кырган - авай: Айым, хунум, дээрим оршээ! Аржаан суглуг хемнерим оршээ! Аным-меним, тайга-тандым оршээ! Холегелиг Тандым оршээ! Холбелчиннээн холум оршээ! Бажы бедик Чеди-Холум оршээ! Чажыым чажып, санным салып, Чалбарып тур мен, оршээ хайыракан! Кырган-авай: Чаа унген Аът чылдын найырында Чыглып келген чонувуска йорээл доктаап, Элбекшили ковей болуп бодаразын, Эмизинге багай чуве арлы берзин! Курай-курай! (шупту курайлаар, уне бээр артыжаар уругларны) Айлуна:Арыг агаар ораны боор Арга-эзим аяннарын Ава бойдус арыг кылдыр Артыжап каан,айдызап каан. Шагдан тура чонувустун Сагып келген чанчылы –дыр Аарыг-аржык, аза-буктан Артыш-биле арыгланыр. Хеймер: Авыралдыг унуш Айдыс чыттыг артыш Аарыг-аржык,хирден Арыглаптар куштуг Бачыт хайны ырадырда, Багай душту чайладырда Артыжывыс кыпсып алгаш Артыжанып чалбарыыр бис. Аина: Артыжывыс кыпсып алгаш Артыжанып чалбарыыр бис. Чаагай чытка шаптаттыргаш, Сагыш сеткил улам сергээр, Сузуглелин оскунмаза, Сулде кезээ бедик болур. Башкарыкчы: Шагаа деп чул? Шагаа дээрге тыва чоннун, Чаагай сузук чанчылы-дыр. Чаа чылдын шагаа ырын Чаштар биске ырлап берзин. Уруглар «Шагаа ыры» ырлажыр Чедип келген байырлал Сеткилдерни оорткен Аялгалар боду-ла Ала-чайгаар куттулду. Припев: Четтинчинер, уруглар. Сергек, хоглуг ырлажыыл. Че-ве, че! Че-ве, че! Че-ве, че! Бо дегу луг байырлалда Могаг-шылаг турбазын! Шулук, ыры, танцы Чуглуг куш дег ужуксун Припев: Четтинчинер, уруглар. Сергек, хоглуг ырлажыыл. Че-ве, че! Че-ве, че! Че-ве, че! Чедип келген шагаавыс Сеткилдерни оортту. Дазырады теппишаан, Танцы-самдан ойнаал! Башкарыкчы: Шагаа хуну моорейлиг, Адыг-чарыш маргылдаалыг, Шуру шуудуп, кажык адып Тывызыктан тываалынар! Ак оргээвисте чыглып келген оргун чонум, шагаавысты уламчылап, оюн-тоглаавысты эгелээлинер че! Баштай тывызыктажыптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзинерзе баажызын азы кол утказын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не! Тывызыктар моорейи Башкарыкчы: Шагаа хуну моорейлиг, Адыг-чарыш маргылдаалыг, Шуру шуудуп, кажык адып Тывызыктан тываалынар! (Ада- иелерге)«Тывызыым дытта, тоолум дошта» (дош, балык) Ийи тончулуг, ийи билзектиг, ортузунда кадаглыг (хачы) Амдан киирер ак чемим (сут) Тейи дежик, ишти курттуг (ог) Мун кижи чангыс курлуг (ширбииш) Чырык коргенде чунун-даа артынга чаштынар (холеге) Чанын билбес кижи Чагдап болбас чашпан (шагар-оът) Чангыс ыяш чайганды, чалан ак холл холзеди (хойтпак, бышкы) Ховен иштинде чанагаш оол чыдыр (буурек) Узун-оолдун ужу дуктуг (кургулдай) Санап четпес хойлар, хемчээп четпес шол (дээр болгаш сылдыстар) Унген бурузу 365 (чыл, айлар, хонуктар) Эртен дорт буттаар, Душте ийи буттаар, Кежээ уш буттаар (кижинин унгээри, кылаштаары, кырый бергеш даянгыыштыг кылаштаары) Ховен дег ак дуктуг мен, Аяк ишти ханныг мен (тоолай) Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар, Тейлээн соонда теккиледир узер (балды) Башкарыкчы: - Эрги чылды үдеп, Чаа чылды уткуурунуң байырлалын тывалар «Шагаа» дээр, моолдар «Сагаа» (ак байырлал) дээр. Чөөн чүк улузу колдуунда чаа чылды ак чем дээжизи-биле уткуур чаңчылдыг. «Ак байырлал» дээринин утказы ол, уруглар. Чөөн чүк улузунун календарында он ийи чылдын эргилдези мындыг чурумнуг , тыва улустун база мындыг. Күске, инек, пар, кодан, улу, чылан, аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт, хаван, оларнын тозу Тывавыста бар. Чөөн чүк улузунун он ийи амытан аттыг чыл санаашкынын ёзугаар Чаа чылдың эгези - Шагаа байырлалын тыва чон шаг-төөгуден бээр байырлап, демдеглеп чораан. Тыва чон Шагаага күстен эгелеп белеткенир турган. Чон хундулээр аъш-чемнин дээжизин «Шагаа чеми» дээш аңгы шыгжап каар. Күскээр чиш белеткээр үеде семис-шыырак бода, шээр малдың эъдин үүжелээр, үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни,кадыктарны база-ла Шагаада бузары-биле аңгылаар, черле ынчаш бүгү-ле аъш-чемнин дээжизин белеткеп аар турган. Шагаа эрги сан-биле кыштың адак айы төнгенде, частың башкы айынын бир чаазында болур. Кыштың адак айынын хүнүн Шагааның бүдүүзү деп адаар. Ол хүн бүгү улусШагааны уткууру –биле дүвүреп-ле үнер. «Шагаа чеми» догере бустунар, аъш-чем дээжизи белеткеттинген турар ужурлуг.
Автор: Сарыглар Чимис Алдынооловна