Авторская разработка педагогического мероприятия в образовательной области "Познание" (познавательно-исследовательская деятельность в природе) в старшей группе на тему "Сарлык малым онзагай сен"

«Сарлык малым - онзагай сен»

Ооредиглиг сорулгазы: Уругларнын торээн черинин ховар, онзагай малы- сарлык дугайында билиин калбартыры. Оон кижиге ажык –дузазын билиндирип, суттен кылган чемнерни, кежинден, дугунден кылган херекселдерни таныштырып, ооредири.

Сайзырадыр сорулгазы: Угаан - медерелин, чугаа- домаан сайзырадыры, сос курлавырын байыдарын уламчылаары.

Кижизидер сорулгазы: Бойдуска, дириг амытаннарга ынак, оларны камнап, камгалаарынга кижизидери.

Херек чуулдер: ТСО, схема – чуруктар, сарлыктын дустуг далган- биле кылган чартык дурзузу, ак чемнернин дээжизи, сарлык дугунден кылган чадыг, уктар, чулар, краска, поролон, салфетка, ватман.

Словарлыг ажыл: чадыг, Кызыл дептер, чулар.

Ажыглаан аргалары: беседа, дуржулга, салаалар- биле оюн, поролон- биле чурууру, сам- ритмиктиг шимчээшкиннер.

Кичээлдин чорудуу:

Башкы: - Экии, уруглар! Богун бисти кодээде кырган- ававыс аалынче чалаан –дыр. Кандыг азырал дириг амытаннар азырап, кадарып турар ийик?

Уруглар: инектер, хойлар, ошкулер, сарлыктар, аъттар… (уругларнын харыылары)

Башкы: Шын-дыр. Кырган - аванын аалынга баргаш, бистин чурумалдыг, чараш чурттувустун онзагай, ховар малы - сарлыктын кижиге ажык- дузазын билип алыр бис.

Башкы: - кырган - аванын аалынче баарда, сарлык дугунден аргып каан «Хуулгаазын хевиске» олуруп алгаштын, ужуп чоруптаалынар.

(Аялганы салыптарга уруглар карактарын шиип алгаш олуруп алыр. Башкы аржыылды шарып алгаш, кырган- ава апаар)

Кырган- ава: - Мендээ, уругларым!

Уруглар: - Мендээ, кырган- авай!

Кырган-ава: - Дорже саадап эртинер, уругларым. Аалдап келген уругларымга, бичии тургаш ойнап чораан салаалар - биле «Сарлыкчы алышкылар» деп, оюннумну ойнаптаалынар.

Оюн «Сарлыкчы алышкылар»

Сорулгазы: уругларнын чугаа -домаан, салааларын сайзырадыр.

Матпаадыр- сарлыктаар

Бажы-Курлуг- бызаалаар

Ортаа- Мерген- сарлык саар

Уваа- Шээжен- сут хайындырар

Биче- Боовей- сут ижер

Кылбас тутпас ажылы чок,

Кежээпейлер алышкылар.

Кырган- ава: - Эр-хейлер! Ам тывызыктан ыдайн, силер кичээнгейлиг боданып тургаш, тывар силер.

Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун суткур. (Сарлык)

Уруглар: Сарлык

Кырган-ава: Шын-дыр.

Ам ховар малывыс, сарлыктын дугайында чугаалап берейн: сарлык даглыг чернин онзагай ховар малы. Ону бистин Монгун- Тайга кожуунувуста остуруп кадарып турар бис. Сарлык изиг черге таарышпас, сериин тайгаларга оъттаар ховар мал. Шаг- шаанда сарлык черлик дириг амытан чораан, ол улуг, харлыг тайгаларга чурттап турган. Ону «юбкалыг сарлык» деп адап турган. Чоорту кижилер чаажыктырып азырап алган. Бистин Монгун- Тайга кожуунувустун сулде демдээ «Бызаалыг сарлык». (коргузер)

Слайдылар корулдези.

Даглыг черим эртинези

Сарлык малым онзагай сен!

Тевении дег могенниг,

Эдери шуут хаван ышкаш,

Узун сырый дуктерлиг,

Улуг делгем мыйыстарлыг.

Сериин чернин ховар малы,

Монгун- Тайгам сулдези сен!

Таныштырылга:

Сарлык улуг мага- боттуг, ооргазынын кырында тевении дег могенниг, ооргазынын кыры хертешсимээр, делгем. Кудуруу сырый, узун дуктуг. Дугу кадыг, сырый. Даваннарында дуктери узун, ону «дожек» дээр. Кыжын харлыг черге «дожектенип» чыдарга чылыг болур. Сарлык- мыйыстыг, мыйыс чок донгур- даа боор. Сарлыктын чаптанчыг оглун- бызаа дээр. Иезинин аа - судун ээпкен соонда, соокту-даа, хатты-даа тоовас ан-биле домей. Эр сарлыктарны - буга, шары дээр. Шары - ажыл-агыйга ажыглаар, чуък чудурер, мунар сарлык- дыр. Шарыны бичии турда чаажыктырып, ооредип аар. Бызаанын авазын кыс сарлык дээр. (Буга, шары, бызаа деп, уругларга чугааладыр) Сарлыктын он чузуну: ак, калчан-кара, ала- шокар болур.(шупту денге, чангыстап ададыр)

Кырган –ава: - Монгун Тайга малчыннары сарлыктын судунден ак чемнер кылырынга ынак. Ак чемнерден адап корээлинерем.

Уруглар:- ааржы, курук, сут, хойтпак, быштак, кадык, чокпек…

Кырган- ава:- сарлыктын судунден кылган ак чемнер дыка хой. Бис чугле сут, хойтпакты шинчилеп корээлинер.

(Сутту оттур коступ турар шилдерге кудуп алыр)

1. Бо ак чемнин адын адаар? (сут)

2. Суттун ону кандыг-дыр? (сут ак оннуг)

3. Омаашты суптарымга костур бе? (оттур козулбес)

3.Суттен кандыг чемнер кылып болурул? (суттуг шай…)

Кырган-ава: Доскаарга кудуп каан турар чуу деп ак чем бар ийик?

Уруглар: Хойтпак.

Кырган-ава: Шын-дыр. Кым хойтпак ишкенил? Амданы кандыгыл? (уругларнын харыызы)

(Чемнернин дээжизин делгээр)

Сарлыктын судунден кылган ак чемнер бистин кадыкшылывыска ажык дузалыг. Сутту ижерге бистин диштеривиске дузалыг. Хойтпакты ижерге ижир-баарга дыка эки эмнээр чем.

Кырган-ава: Сарлыктын кежинден чуну кылыр? Кым билир? Сарлыктын кежи база биске ажыктыг. Кежи- биле борт, идиктер даарап кедип турар. Сарлык кежин шалага хевис кылдыр чадар. Кадарчыларга ажыктыг барба (идик- хеп сугар), даалын- даа кылып аар. Аът кадарчылары – чылгычыларга херек: аргамчы (коргузер), чулар - чуген дээш, оон-даа хой. Дыка ажык - дузазы улуг. Сарлыктын хоюг дугунден уктар, дорожкалар аргып аарга чылыг ( коргузер)

«Сарлык оглу» деп ырынын аялгазы- биле сула шимчээшкин.

Кырган –ава:- «юбкалыг" сарлык бызааларын оттунуп ойнаалынар

1. Холдары мурнунда, долгандыр кылаштаар, чоргаар кылдыр.

2. Чангыс черге «идик дурбээн» ышкаш долгандыр.

3. «Узер», бир будун хере баскаш, оске будун чанынга салыр. Бурунгаар 4 базар. Аткаар чоргаар кылаштаар.

4. Бурунгаар маннаар, холдары бажынын кырында. Аткаар маннаар.

Кырган- ава:- Кайы - хире сактып билип алган дээш, сарлыктардан чуруп бээр силер бе? (поролон- биле ийи болукке чарлып алгаш будуулунар) (уруглар ажылдаар)

Кырган- ава:- Эр- хейлер! Сарлык деп онзагай малывыстын ажык дузазын чугаалап беринерем.

(уругларнын харыызы)

Кадык, шыырак озунер, уругларым! Аалдап келгенинер дээш четтирдим, эки чедип алыр силер, байырлыг!

Уруглар: Четтирдивис, байырлыг! (башкы аржыылын уштуп кааптар)

Башкы: «Хуулгаазын хевизивиске» олурупкаш, садигивисче чоруптаалынар. (Аялганы салыптарга уруглар карактарын шиип алгаш олуруп алыр).

Туннел.

Схема – чурук- биле ажыл.

Сорулгазы: Сарлык малдын ажык- дузазын чурук дузазы- биле быжыглаары.

Башкы: Каяа- чордувус, уруглар? Кырган-ававыс аалынга кандыг азырал дириг амытан-биле таныжып, билип алдывыс? (Сарлык, кырган-авазынын аалынга)

1. Сарлык кандыг дириг амытан чувел? (азырал дириг амытан)

2. Чуге азырал дириг амытан деп турарыл? (кижинин чанында чурттап турар, огнун чуруу)

3. Сарлык каяа оъттаар? (сериин тайгаларга)

4. Сарлыктын кежинден чуну кылыр? (борт, идиктер, аргамчы, чулар…)

5. Дугунден чуну кылып алырыл? (уктар)

6. Ынчангаш сарлыктар озуп ковудезин дизе чуну канчаарыл? (азыраар камнаар, кадагалаар)

7. Сарлыктын кижиге ажык дузазы чул? (харыы)

Башкы: - Кичээлге шупту кызымак ажылдаан, четтирдим! Дыштанып алынар.

Литература:

1. С. Майнак «Монгун - Тайга монге чурттум». Кызыл – 2001ч.

2. Т. Гризик. «Познаю мир» М; 2003ч