Телмәр үҫтереүҙә психология фәненең роле.

Башҡорт телен укытыу методикаһы үҙенең үҫешендә психология фәне ҡаҙаныштарына ла нигеҙләнә. Укытыу процесы ике яклы. Унда укытыусы һәм укыусы йәки өйрәтеүсе һәм өйрәнеүсе ҡатнаша. Укыусыларҙың йәш үҙенсәлектәрен өйрәнеү, шуға яраштырып, дидактик материалдың күләмен, йөкмәткеһен билдәләү, укыусылар тарафынан яһалған лексик, грамматик

орфографик, стилистик хаталарҙың сәбәптәрен һәм башкорт теленең мәктәп курсын өйрәнеүҙәге ҡайһы бер ҡыйынлыктарҙы асыклау, укытыуҙың иң ҡулай юлдары психология фәненә нигеҙләнеп өйрәнелә.

Башҡорт теле уҡытыусыһы уҡытыу (өйрәтеү) психологияһының төп нигеҙҙәрен белергә тейеш. Психология фәне уҡыусыларҙың телмәр эшмәкәрлегенең үҫеү юлдарын, йүгерек уҡыу һәм яҙыу, дөрөҫ яҙыу күнекмәәрен, телмәр үҫеше факторҙарын, эстән һөйләү телмәренең ролен өйрәнергә ярҙам итә.

Уҡытыусы уҡыусыларҙың грамматик төшөнсәләрҙе, орфографик һ.б. ҡағиҙәләрҙе үҙләштереү мөмкинлектәрен, күнекмәләрен анализлай белергә, теге йәки был проблемангың иң мөһим өлөшөн күрһәтә алырға тейеш. Теге йәки был методты, алымды, күнегеүҙәр төрөн ҡулланған саҡҡта укыусының ниндәй һәләте үҫә йәки күнегә, йә булмаһа уның ниндәй психологик үҙенсәлегенә таянып уҡытыу (өйрәтеү) процесын хәл итергә тигән максаттан сығыпэш итеү — укытыусыға бик тә мөһим.

Әйтергә кәрәк, уҡыусыларға тәҡдим ителгән эш алымдары (күҙәтеү, күргәнде телдән һәм яҙма хикәйәләү, характеристика биреү, хәтерләү, иғтибарҙы үҫтереү, ишеткәнде хәбәр итеү, инша һәм изложение, күреү һәләтен үҫтереүсе диктант, анализлы күсереп яҙыу, диктант, тәғәйенләнгән тексты ятҡа белеү) теге йәки был фонетик, грамматик, стилистик ҡағиҙәләрҙе нығытыу өсөн генә бирелмәй. Улар икенсе бер мөһим маҡсатты ла күҙ уңында тота, йәғни уҡыусының күреү үткерлеген, күргәнде хәтерендә ҡалдыра алыуын, орфоэпик һәм орфографик күнекмәләрен, тасуири уҡыу һәм телмәр ишетеү һәләтлеген үҫтерә.

Психология уҡытыусыға үҙенең һәр уҡыусыһын, уларҙың психологик үҙенсәлектәрең өйрәнергә, үтелә торған материалды аңлау һәм хәтерләү өсөн уларҙың әҙерлеген асыҡларға ярҙам итә.

Уҡытыуҙын төрлө этабында уҡытыусының психологик күҙәтеүҙәр алып барыуы һәм уҡыусыларҙағы үҙгәреште өйрәнеп тороуы һорала; дәрестә теге йәки был метод һәм алымдарҙы ҡулланыу уҡыусыларҙың һәләттәре үҫеүенә йәки уларҙа ниндәй күнекмәләр барлыҡҡа килеүенә ни дәрәжәә тәьҫир итә, уҡыусы , күпме эшләй ала, эшкә ҡатнашыу дәрәжәһе нисек, фән менән ҡыҙыкһыныуы үҫәме, уның хәтер һәм аң дәрәжәһе, телмәре, уйлай белеү йәки фекерләү дәрәжәһе нисек, уның актив йәки пассив булыуы, анализлай һәм йомғаҡлай белеү һәләте, эшләү темпы нисек, ни өсөн теге йәки был уҡыусы материалды аңламай йәки өйгә эште эшләргә өлгөрмәй һ.б. шундай мәсьәләләр менән уҡытыусы ҡыҙыҡһынып торорға тейеш була.

Дәрестә бирелә торған материал, ҡулланған метод һәм алымдар һәм бирелгән күнегеүҙәр уҡыусыларҙың йәш һәм белем айырмалыҡтарын иҫтә тотоп һайланырға тейеш. Ул метод һәм алымдар уҡыусыларҙың психологик үҙенсәлектәрен, уларҙың фекер эшмәкәрлектәрен һәм ғөмүми үҫеш дәрәжәләрен иҫәпкә алып ҡулланғанда ғына уңышлы һәм максатлы була ала; уларҙың алған белем һәм телмәр күнекмәләре лә ныҡлы була.

Психологтарҙың күрһәтеүенсә, урта йәштәге мәктәп уҡыусыларының үҫеш дәрәжәләрен иҫәпкә алып, киңерәк, катмарлырак материал бирелә, программа һәм дәреслектәр ҙә шуға тура килтереп төҙөлә. Был йәштәге укыусылар абстракт күренештәрҙе сағыштырып карай, текстар өҫтөндә аналитик-синтетик

күнегеүҙәр эшләй беләләр, йомғаклау, һығымта яһарға өйрәнәләр. Шуға күрә укыусыларҙың активыктарын үҫтерерлек проблемалы һорауҙар куйырға, күҙәтеү йәки тикшеренеүҙәренә таянып, үҙҙәре һығымта яһарлык йүнәлеш бирергә тейеш.

Дәрестән тыш эштәр вакытында ла укыусыларҙың шәхси айырмалыктарын, үҙенсәлектәрен иҫтә тоторға һәр бер укытыусыны айырым өйрәнергә кәрәк. Сөнки укыусыларҙың телмәрҙәре төрлөсә.

Туған телгә өйрәнеү ул укыусының үҙ аллы фекер йөрөтөү һәләтен, һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереүҙә, байытыуҙа һәм камиллаштырыуҙа, уның шәхесен һәр яклап үҫтереүҙә һәм формалаштырыуҙа берҙән-бер корал булып һанала. Тел булмаһа, кешенең матди байлыкты етештереү һәләте ә, ижтимағи эшмәкәрлеге лә юк һәм булмаясак та. Кешенең фекерләүе тел сараларынан башка һис мөмкин түгел. Кешенең фекерләү кеүәһе, уй-тойғолары, хистәре һис шикһеҙ тел саралары ярҙамында телмәр аша, йәғни һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр һәм һөйләмдәр менән генә тыңлаусыға еткерелә.

Укытыусы укыусыларҙың грамматик төшөнсәләрҙе, орфографик һ.б. кағиҙәләрҙе үҙләштереү мөмкинлектәрен, күнекмәләрен анализлай белергә, теге йәки был проблемангың ин мөһим өлөшөн күрһәтә алырға тейеш. Теге йәки был методты, алымды, күнегеүҙәр төрөн кулланған сакта укыусының ниндәй һәләте үҫә йәки күнегә, йә булмаһа уның ниндәй психологик үҙенсәлегенә таянып укытыу (өйрәтеү) процесын хәл итергә тигән маҡсаттан сығып эш итеү — укытыусыға бик тә мөһим.

Әйтергә кәрәк, укыусыларға тәңкдим ителгән эш алымдары (күҙәтеү, күргәнде телдән һәм яҙма хикәйәләү, характеристика биреү, хәтерләү, иғтибарҙы үҫтереү, ишеткәнде хәбәр итеү, инша һәм изложение, күреү һәләтен үҫтереүсе диктант, анализлы күсереп яҙыу, диктант, тәғәйенләнгән тексты ятка белеү) теге йәки был фонетик, грамматик, стилистик кағиҙәләрҙе нығытыу әсән генә бирелмәй. Улар икенсе бер мөһим максатты ла күҙ уңында тота, йәғни укыусының күреү үткерлеген, күргәнде хәтерендә калдыра алыуын, орфоэпик һәм орфографик күнекмәләрен, тасуири укыу һәм телмәр ишетеү һәләтлеген үҫтерә.

Укытыусы укыусыларҙың грамматик төшөнсәләрҙе, орфографик һ.б. кағиҙәләрҙе үҙләштереү мөмкинлектәрен, күнекмәләрен анализлай белергә, теге йәки был проблемангың ин мөһим өлөшөн күрһәтә алырға тейеш. Теге йәки был методты, алымды, күнегеүҙәр төрөн кулланған сакта укыусының ниндәй һәләте үҫә йәки күнегә, йә булмаһа уның ниндәй психологик үҙенсәлегенә таянып укытыу (өйрәтеү) процесын хәл итергә тигән максаттан сығыпэш итеү — укытыусыға бик тә мөһим.

Дәрестән тыш эштәр вакытында ла укыусыларҙың шәхси айырмалыктарын, үҙенсәлектәрен иҫтә тоторға һәр бер укытыусыны айырым өйрәнергә кәрәк. Сөнки укыусыларҙың телмәрҙәре төрлөсә.

Туған телгә өйрәнеү ул укыусының үҙ аллы фекер йөрөтөү һәләтен, һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереүҙә, байытыуҙа һәм камиллаштырыуҙа, уның шәхесен һәр яклап үҫтереүҙә һәм формалаштырыуҙа берҙән-бер корал булып һанала. Тел булмаһа, кешенең матди байлыкты етештереү һәләте ә, ижтимағи эшмәкәрлеге лә юк һәм булмаясак та. Кешенең фекерләүе тел сараларынан башка һис мөмкин түгел. Кешенең фекерләү кеүәһе, уй-тойғолары, хистәре һис шикһеҙ тел саралары ярҙамында телмәр аша, йәғни һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр һәм һөйләмдәр менән генә тыңлаусыға еткерелә.