Эдебият дерслеринде инновацион усулларнынъ къулланувы

Евпатрия шеэри къырымтатар тилинде окъутылгъан 18-инджи номералы

I-III басамакълы умумтасиль мектеби

МАРУЗА:

Эдебият дерслеринде инновацион усулларнынъ къулланувы

Ашуров Нурий Назимович

Евпатория шеэри къырымтатар тилинде окъутылгъан

18-инджи номералы I-III басамакълы умумтасиль мектеби

Къырымтатар тили ве эдебият оджасы

стаж – 13 йыл, алий категория.

Кириш сёз

Эдебий тасильнинъ эсас вазифеси инсаннынъ рухий дюньясыны инкишаф эттирмек.

Эдебият дерслеринде исе талебелер эсерни, онынъ бутюн элементлерини, текстнинъ теминлемек, эсернинъ манасыны, характери, къараманларнынъ фикирлерини анъламакъ имкянларыны инкишаф эттирмек ичюн талаплар къоюла.

«Эдебият – сёз санаты» деп бефтан айтмагъанлар. Онынъ буюк манасы бар. Чюнки эр бир фольклор эсери, несиллерге агъыз-агъыздан еткизиле. Муим насиат ве васиетлер кечкен несильден келеджек несильге сёз иле бильдириле.

Халкъ агъыз яратыджылыгъы, миллий классик эдебият бутюн девирлерде озьлерининъ къыйметини джоймайып, бизге ёл-ёрукъ косьтерип кельмекте. Къырымтатар тили оджаларнынъ энъ мукъаддес вазифеси талебелерни эдебий тильде лакъырды этмеге, догъру язмагъа, тилимизнинъ лексик байлыгъыны менимсемек ибарет.

Къырымтатар тили ве эдебият огретюв эснасында балаларгъа ватанперверлик, миллий ань ве гъурур киби дуйгъулар ашлана.

Къырымтатар тили ве эдебият дерслеринде эльбетте нутукъ фаалиетини шекиллендирмекни назарда тутула.

Юкъарыда къайд этильген макъсат, вазифелерге иришюв эснасында оджа кенъ имкянлар яратмакъ керек ве инновацион усулларнен къулланмалы.

Инновацион усулларнынъ шекиллери къулланылгъанда окъугъан ве окъуткъан инсанлар сыкъ къонушалар ве талебелернинъ дерсте фааль иштиракъчы олмасыны талап этелер. Бойле дерснинъ мундериджеси балаларны меракъландырыр ве олар чокъусы оджанынъ макъсадына иришир.

Эдебият дерслеринде инновацион усулларнынъ къулланувы.

«Эскидже окъутув усулларына берильмезден, оджалар ве мектеп реберлери джесаретнен янъылыкъларны мектеп аятына, окъутув ве тербие эснасына кирсетмеге тырышмалылар» (Программа анълатмасындан).

Бу акъкъында улу мутефеккиримиз И. Гаспринскийнинъ: «Мектепте дерслер ойле алынып барылмалы ки, талебелерде о меракъ догьурсын ве олар дерстен кейф алсынлар... Дерслернинъ мундериджесини алмаштырып турмалы. Бойле алда талебелер_безмезлер, ёрулмазлар ве эртеси куню дерске истекнен келирлер... Дерслерни меракъсыз кечирмек ве янъы усуллардан файдаланмамакъ, халкъымыз огюнде гуняхтыр" - деген къыйметли сёзлерни хатырлай экенмиз, оджа оларакъ халкъымыз огюнде олгъан акъикъий борджумызны одемек макъсады джанланмалы. Бойле фикирлер бизлерни дерслеримизни олдукъча меракълы, интерактив усуллардан файдаланып кечирмекни, талебелерни эр тарафлама тербиелемекни, бильги алувгъа огретмекни эсас вазифемизге чевире.

Бу меселелерни чезмек ичюн мен озь дерслеримде бойле инновацион усуларынен къулланам:

- бильги – илетишим усулы,

- чешит-тюрлю севиели окъутув усулы,

- интерактив алынмасы усулы,

- оюнлар усулы

Бильги – илетишим усулы (Информационно-коммуникационная) – бу малюмат берюв вастасы, ондан гъайры даа тефтиш вастасы оларакъ бельгилене. Озь дерслеримде компьютер, проектор ве иляхре техник васталары иле къулланам, чюнки олар дерснинъ кечирювини юксек севиеге котермеге ярдым этелер.

Талебелерни окъувгъа истегини къуветлештире, даа бильги севиесини фаальлештире. Онынъ ичюн дерслерге презентация (слайдшоу) азырлайым, электрон шеклинде вазифелер, тестлер исе балаларнынъ бильгилерини бааламакъ ичюн къулланам.

Талебелернинъ хусусиетлери инкишафынен фенге авеслик осюви дос-догъру багълыдыр. Эр бир сыныфта эльбетте фен, алышкъанлыкъ ве бильги боюнджа юксек «кучьлю» костергичлер алмагъа тырышкъан, эм де «зайыф» талебелер бар. Буны эсапкъа алып мен окъуткъан сыныфларда чешит-тюрлю севиели окъутув усулынен къулланам.

Агъзавий ве язма нуткъуны фаальлештирмек ичюн мен беллесем энъ къолай интерактив алынмасы усулыдыр. Бу усул боюнджа оджа эм де талебе бир макъсадкъа иришмек ичюн чалышалар, бераберлик мунасебетлерини косьтере.Меселя, онынъ ичине кирелер диалог ве монолог шекильде вазиет чезюв вазифелер ве озь фикирлерини ачыкълав билюви, иджадий, араштырув ишлер ве иляхре.

Оюнлар усулы. Огретюв эльбетте мувафакъиетли олур, эгер бильги, къабилиет ве алышкъанлыкъ бир тертипте менимсилип ве эр бир дерс кечкен мевзуларнен багълы тешкиль этильсе. Окъутувда бильги муим, амма талебеге дерс буюк теэссурат къалдырмалыдыр. Оюн алынма ярдымынен янъы мевзуны пекитмек ве кечкен мевзуны да текрарламакъ мумкюн.

Талебелернинъ дерске, мевзугъа авеслигини юксельтмек ичюн базы дерслерде музыка ве йырларнен файдаланам. Бойле вазифе дерснинъ бир къач меселелерини чезе. Биринджиден лексик байлыгъыны кенишлетюв ве менимсев вастасыдыр, зиядедже грамматик конструкциясы огрениле, фаальлештириле. Даа теляффуз алышкъанлыкълары мукеммельлештире. Сыныфта эльверишли шараит яратыла ве дуйгъулы, иджадий гъайрет талебелерде юкселе.

Эльбетте эгер дерстен сонъ талебелер болдурмайып, гузель кейфинде оларакъ даа дерс биткенине тааджипленип девамыны истесе, мен беллесем эписи шей догъру яхшы кечти ве илеридеки дерске мен ве талебелер буюк авесликнен келеджекмиз.

Эр бир инсаннынъ яшайышында иш бу борджлукътыр. Амма шу меджбуриетлик къуванч кетирирми, тек инсаннынъ гъайретинден багълы.

Къырымтатар эдебият дерслеринде къулланылгъан оюнлар:

1. Къарыштырув.

Сыныф талебелери группаларгъа болюне. Оджа дерс мевзусына багълы карточкаларыны бир тертипте азырлагъан, лякин чантасындан чыкъаргъанда тертиби бозулгъан. Къарыштырылгъан карточкаларны, догъру тизмеге ярдым сорай. Бойле технологияда бир де бир масалгъа я да эсерге тийишли ресимни пазл шеклинде къарыштырып, ресимни топлагъан сонъра икяе тизмеге вазифе бериле. Къырымтатар тили дерсинде къарыштырылгъан сезлерден джумлелерни тизмек мумкюн ве иляхре.

2.Терджиман.

Викторина. Сёзлернинъ терджимесини тапмакъ вазифе бельгилене.

Ким тездже ве догъру терджимесини тапар, башкъасы меселя синоним, антоним я да омоним айта билир, сонъунда исе джумле тизмеге вазифесини бельгилемеге мумкюн.

3. «Индже» ве «Къалын».

Дерснинъ сонъунда мевзуны пекитмек ичюн, талебелерге суаллерни сайламакъ ичюн чаре бериле. «Индже» суаллернинъ джевабы тек «эльбет – ёкъ» ола билир ве алчакъ баалана. «Къалын» суаллер исе юксек баанен баалана амма джевап толуджа олмалыдыр.

4.Детектив.

Бир группа языджы я да шаирнинъ сойадыны акълына къоя, экинджи группа исе суаллер берип оны тапа.

Меселя:

- Яшаймы? - Ёкъ.

- 19 асырда иджат эткен? - Догъру.

- Шиирлер яза эдими? - Ёкъ.

- Къырымда догъгъанмы? - Эльбетте.

-Туркиеде окъудымы? - Ёкъ.

Суаллерни сайысы сынъырланмагъан, амма языджынынъ сойады 3 кере янълыш бельгиленсе, команданынъ 1 балы дигер командагъа кече.

5. «Ассоциация».

Бойле технологияны меселя: дерсте кечкен мевзугъа багълы музыка я да йырны динълей талебелер озь дуйгъуларыны бояларнен къягытта ресим япып, сонъра не ичюн бир я да чешит-тюрлю ренклернен бельгиледи озь дуйгъуларыны, ачыкъламакъ керек. (9-11 сыныфларда)

Кечкен мевзуларны текрарлав ве пекитмек ичюн чешит тюрлю къыскъа викторина, саналаштырув, кроссворд, ребус чезюв я да тизюв оюнлары олмалыдыр. Бойле оюн шекиллеринен сыкъ-сыкъ къулланмагъа мумкюн, раатлыкъ дакъкъасында талебелерни дикъкъатыны джельп этмек, незарет вастасы иле ве иляхре.

Оюн технологиясы эр вакъыт актуаль, чюнки бутюн яшайышымыз ве арекетимиз бу спорт, оюн, ярышта гъалебе къазанувдыр.

Нетидже

Къырымтатар талебелери ичюн къырымтатар эдебиятыны огренюв айрыджа муимдир. Талебелер мевзу боюнджа берильген малюматларны фааль суретте идрак этелер. Бойлеликнен, олар озь бильгилерини тешкерелер. Энъ эсасы исе - талебелер озь бильгилерининъ севиесини бельгилейлер.

Талебелер дерсте фааль чалышмакъ кереклер. Талелерни дерсте меракъландырмакъ керек.

Янъы бильги алув кетишаты насыл олгъаны ве дигер меселелер боюнджа фикирлешелер.

Талебелер янъы алгъан малюматларынен озь бильгилерини топламагъа башлайлар. Талебелер озь фикирлерини айталар, алынгъан гъаелерни озь сезлеринен ифаде этелер, озь фикирлеринен алмашалар. Булар эписи оларнынъ тиль байлыгъыны зенгинлещтире.

Оджалар ичюн тевсие этильген нутукъ дерслери, талебелер тарафындан малюмат кьолай къабул олунмасыны ишлетмек кереклер. Нутукъ дерслеринде къуллангъан вазифелер ве мешгъулиетлер оджаларгъа ярдым этелер.

Земаневий тасиль системасы эр бир шахыснынъ инкишафы, озь бильгилерини амельге кечирюв, мустакъиль бильги алмагьа, омюри девамында кемалаткъа ынтылув арекетлерине догърултылгъандыр. Шахыснынъ земаневий эснаета фааль иштираги озь къабилиетлерини кереги къадар амельге кечирюви, муим дереджеде, къонушув къабилиетининъ севиесине багълыдыр. Талебелерни догъру къонушувгъа, бильги алувгъа огретмек тиль тасилининъ вазифелеринен багълана. Эдебиятта къулланылгъан земаневий усуллар талебелернинъ коммуникатив къабилиетини инкишаф этмек, шекиллендирмек ичюн хызмет эте. Оджалар талебелернинъ бильгилерини арттырмакъ ичюн шараит яратмалылар. Оджаларнынъ огюнде биринджи макъсат - ана тилинде къонуша бильген, ахлякъий тербиеленген, инсаниетли, бильгили талебелерни етиштермек. Бойле макъсаткъа иришмек ичюн энъ эвеля оджа ишине истекнен севип янашмакъ керекмели. Догъру беджерильген ишлер талебелер бильги, нуткъуны байыта, инкишаф эте, сез байлыгъыны арттыра, озь фикирлерини сербест беян этювге огрете. Бойле вазифелерни беджерювден биз талебелерни мустакъиль фикир огретювге огретеджекмиз ве къоюлгъан макъсадымызгъа иришеджекмиз.

Интерактив усуллар талебелернинъ дерсте фааль иштиракчи олмасыны талап этелер.

Къулланылгъан эдебият:

1.Якиманская И.С. Развивающее обучение.- М.: Педагогика, 1979. 2.Якиманская И.С. Личностно ориентированное обучение в современной школе /М.: Сентябрь, 1996

3. Якиманская И.С. Технология личностно-ориентированного образования.М., 2000

4.Ирина Овчинникова Информационно-коммуникационные технологии в школьном обучении русскому языку и литературе. Москва,2010

5.Бутузов И.Д. Дифференцированный подход к обучению учащихся на современном уроке. Новгород, 1972.
6.Бондаревская Е.В., Бермус Г.А. Теория и практика личностно ориентированного образования // Педагогика. 1996. — №5.
7.Коротаева Е.В. Хочу, могу, умею! Обучение, погруженное в общение, М.: «КСП», 1997 г.

8.Никитин Б. П. Ступеньки творчества или развивающие игры. — М.: Просвещение, 1991.

9.Дьюи Дж. Школа и ребёнок / 2-е изд. — М.—Пг., 1923.

10.Лернер И.Я. Проблемное обучение. М., 1974.

11.Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учеб. пособие. М., 1998.

12.Педагогика. Под редакцией – В.Е.Зябкина, М.А.Хайрутинова.

13. Усеинов Т.Б. Къырымтатар эдебиятынынъ орта асырлар девири. - Симферополь: Крымучпедгиз, 1999.

14. «Тасиль». А.Велиуллаева «Мектепте къырымтатар эдебияты окъутувынынъ макъсат вазифелери акъкъында».

М.Алидинова, С.Акимова «Къырымтатар тили ве эдебияты оджаларына (усулий анълатма)».

М.Алидинова, «Нутукъ инкишафы дерси»(усулий ишленме).