Шагаа келди чолукшуулу

ШАГАА КЕЛДИ, ЧОЛУКШУУЛУ!





Шагаа дээрге Төп Азия чоннарының, ол болза кыдаттар, маньчжурлар, моолдар, көрейлер, японнар, тибеттер, буряттар, база тываларның сарыг шажын езулалы-биле, ай санаашкынын барымдаалаан, Буддизмниң чаа чылды демдеглээн байырлалы-дыр. Моолдап ону «сагаан сар» дээр. Ак ай дээни ол. Ук байырлал Уранхайны манчы-кыдаттар эжелеп алган соонда нептерей берген…
Октябрь хувискаалының мурнунда Шагааны амгы Тываның девискээринге тыва чоннуң хү-рээ¬-леңинге бактаап кирип турган чамдык моол уктуг аймактар база кыдаттап «Шасинь» дээр сарыг шажынны, Буддизмни хү-лээп көрген аймактар, ол ышкаш байлар, дүжүметтер, ламалар демдеглээр чаңчылдыг турганнар. Ук аймактар база социал бөлүктер манчы-кыдаттарның дарлалының алдынга, албан хаап, аян-чорук, садыг-саарылга, ажыл-агый кылып турган чүве төлээде, моолдар, кыдаттар-биле деңге Чаа чылды байырлаары чаңчыл апарган турган.

ССРЭ үезинде Шагааны байырлаары хоруглуг турган. Ол дээш улусту ажыл-агыйындан үндүрүп, хемчеглер ап, торгаап-даа турган. Ону чамдык улус хосталга чок чораанынга чөгенип сактып чоруурлар. Ук кем чок байырлалды хоруп турган чамдык партийжи даргалар ам кээп, боттары шагаалап шаап турар апарганнар…

Чогум уранхай-тывалары шаг-төөгүден Чаа чыл уткуур национал байырлалын «Чыл бажы» деп адап, ону үш айның 22 чаазында уткааш, дөрт айның 20-ге чедир байырлаар, чолукшужар, үнүп-киржир, амыр-мендизин ай¬тыржыр турган. Ынчангаш ону «Чыл бажы келди, чылан кежи союлду» деп тывызыктап, ырлай аарак алгаар турган. Ол чүге ындыгыл? Ол сөстерниң утказы чүдел? Ынчангы уранхай-тываларның Чыл бажы байырлалы-биле амгы Шагаа байырының ылгалы чүл? Ону тайылбырлап бээри-биле рес¬публиканың кам чүдүлге ниитилелиниң Дээди камы К.Т. Допчун-оолдан журналист Игорь Иргит сонуургап айтырарга, ол мынчаар харыылаан:

— Амыр-мендээ, хайыралыг чонум! Кел чыдар шагаа байырлалы-биле силерге изиг байырны чедирейн! Ажыл-амыдыралыңарга улуг чедиишкиннерни, алыс бодуңарга, чоок кижилериңерге амыр-кадыкты күзеп каайн! Шагаа байырлалы Төп Азияның чоннарының ай календарын барымдаалап, Чаа чыл уткаан онзагай байырымныг, күзенчиг, байырлалы-дыр. Ук байырлалды эргиде уранхай-тыва чон кожа- хелбээ моол чон-биле чаңгыс үеде, дөмейлешкек чаңчылдар-биле уткуур турган. Шагаа бүдүүзүнде өг-оранны, кидис-дөжекти, хеп-сынны челбип, силгип, аштап, арыглаар. Аъш-чемни: доңурган сүт¬¬¬¬¬¬¬терни эргизип, манчы-хуужуур, боова-боорзак, ааржы-быштак, курут,чөкпек, база инек, хой хырнынга суккаш, үүжелээн эът-чагны сөңнеп салыр.

Тайга чурттуг аймактар хылба-мыйырыкты (дузаан хылба), кат чимизин (варенье), доңурган балыкты чонуп (строганина), улуг аң, иви эдинден кылган янзы-бүрү чемнерни уштуп белеткенир. А Эрзин-Тестиң уранхайлары мөңгүлүүр, кулур, пиң, кадаажай, ха鬬лымак, бууза, тырткан, дадлыг чем, кадык салып хүндүлежир. Чаа чылдың бүдүүзүнде-даа, ооң дараазында хүнде-даа мал дөгерип, амы-тынын өзүп болбас…

— Бүдүүзүнде дүне чүнү канчаарыл, Кара-оол Тюлюшевич?

— Дүне улуг улус удувас, өг иштин чылыдыр одап-ла, хондур тывызыктажып, кожамыктап, хөөрежип, көзер, даалы ойнап, кажык адып, дүрген чугаалап, шуру чажыржыр. Бичии болгаш-ла шай, быдаа, кадык хайындырып, өске-даа аъш-чемин чооглап олура хонарлар. Арага-дары ижери хоруглуг! Аас-дыл, чаргы-чаалы, чогуш-кырыш үндүрүп, эрткен-барганны суражырын хүрүм, чат болдуруп, ук өг-оранга кара күштерни, аза, четкерни кыйгырып киирер дээни ол. Ынчангаш Шагаада муңгаргай, деңгергей, ажынып-кылыктанган, дарынган, чалчыттынган кижи безин турбас ужурлуг…

— Чаа, даң аткан-дыр. Чүнү кылыр бис?

— Даң адары билек, одун-көзүн салып, сүттүг шайын хайындыргаш, бир эвес кам кижи чок болза, өгнүң ээзи эпчи кижи тос карак-биле дүндүктен йөрээп тургаш чажар. Оон хамык улус шайын ижипкеш, хүннүң баштайгы херелдери-биле аал-оранның эр хиндиктиг кижи бүрүзү Сүлде-бурганга тейлээр. Аалдан ырак эвес черге одаг кывыскаш, саң салып аар. Аңаа аъш-чемниң дээжизин ыдыктап өргүүр. Оон бөргүн ужулгаш, мурнунга салып, дискектенип олургаш, хүнче көрнүп үш катап тейлээр. «Сүлде-бурганым, Сумбер-Уула тайгам өршээ! Сүзүктүг кара бажым, Сүмедей-чанчыным өршээ! Эгинде кара бажым, Эжен-хайыраатым өршээ! Эр омаавыс киткеп, эптиг, чөптүг чоруул! Курай, курай, курай!» деп үш катап курайлааш, хаваан харлыг черге дегзир. Оон одагны үш катап девип чорааш, долгангаш, аалче каткы-хөглүг, чугаа-сооттуг чанып кээр. Оон аалдың улузу шупту чолукшужар: улуг улус адыжын куду кылдыр ийи холун сунуп бээрге, аныяк кижи адыжын сүлей аарак, улуг кижиниң холундан алыр. «Амыр, сол-ла бе?» дээрге, «Амыр, амыр, менди, хүр тур бис!» дээн ышкаш сөстер-биле уткуштур харыылаар. Кунчуу-биле керни кижи чаактарын дээштирип чассытчыр, каты-биле күдээзи кижи бөрттерин уштуп, куспактажып, кужактажып аар. Ада-ие ажы-төлүн ошкап-чыттаар, эргеледир.

— Чаа, шупту куспактажып, ошкажып чытташкан-дыр. Ооң соонда канчаар ирги, Кара-оол Тюлюшевич?

— Аалдың эң улуг назылыг кижизи чазын-на үүжелеп каан шиме арагазын дагып, чажып, йөрээп тургаш четтирер. Ону чүгле улуг улус ижер. А ажы-төл, аныяктар делгээн хамык аъш-чемни нары-шээр чокка чооглап кириптер. Маңаа шег турбас, доктар чок, кайы хире кирер-дир, ол хирени чооглаар. Ынчалза-даа ооң соонда оюн-тоглаа, аалдар кезип ойтулааштап шапкылажыр, аштаныр-чемненир чүве төлээде, чаңгыс аалдан хөй чем чип болбас, чедиштир, хырын шаан хуваап бодап чемненип аар… Ооң соонда хамык улус харга чунар, шыдалдыг, адак чиик улус, аныяктар ойнаар, тевек тевер, харга инек, аът кежинге, улуг шанактарга чуңгуулаар, чаржыр, хүрежир…

— Ол-даа билдингир. Ам демги чугаавыс эгезинче ээп кээлиңер. Шаанда уранхайлар: «Чыл бажы келди, чылан кежи союлду» дээн ужуру чүл? Кыштың соогунда кандыг чылан турар боор?

— Эргиде уранхай-тывалар Чаа чылды март 22 чаазында уткуур турган деп чугааладым. Ол болза бистиң национал кам чүдүлгевистиң чаңчылы-дыр. Ужурну билир чамдык тывалар ону ам-даа сагып турар. Ынчангаш Чаа чылды мырыңай дөрт-беш катап демдеглеп турар улус безин бар эвеспе. Бирээде, декабрь 23-те Католик шажынның Христос бурганының Рождествозу; ийиде, Григориан календарь-биле Чаа чылды январь 1-де уткууру; үш- те, славян чоннарның январь 12-де уткуур Рождествозу; дөртте, Чөөн чүк улустарының, Будда бурганның Чаа чыл байырлалы Шагаа; беште, Чоокку чөөн чүк база бүгү түрк чоннарның, уранхайларның март 22-де уткуур Навруз азы «Чыл бажы» байырлалы.

— Бистиң шаг-шаандан национал байырлалывыс болур Чыл бажын чүнүң-биле онзагайлап, демдеглеп болур силер?

— Ону уранхай чон шүлүктеп айтып каан: «Чыл бажы келди, чылан кежи союлду» деп. Ол чүү дээнил? Тыва чурту кедергей соок оран. Ынчангаш Чаа чылды тывалар кыжын тос-тостуң 40-50 градус соогунда байырлап эрттиреринден шала дадагалзап турган хевирлиг. Ону дуу индий, кыдат, вьетнам дээн ышкаш изиг чурттарга демдеглеп боор-ла ыйнаан. Ынчангаш бистиң өгбелеривис Чаа чылды хар эрип, час дүжүп, курт-кымыскаяк, чылан, селеске дунчузундан хүнге дөгеленип үнүп келгенде, эрттирип турган-дыр. Чылан кыжын дунчузунга борбакташтыр доңа бээр, а чазын, хүннүң чылааны-биле эрип, хая-даш кырынче союп үнүп келгеш, дөгеленир чүве-дир. Ынчан ооң эрткен чылгы кежи хүн чырыынга ультрафиолетке кадып, сойлуп каар. Ооң орнунга чаа кеш үнүп кээр. А эрги кежин хая-дашка соя дүрбүп кааптар. Ынчангаш «Чыл бажы келди, чылан кежи союлду» деп, уранхай-тыва чон чугаалап чораан…

— А түрктерниң Чаа чылды байырлаары дөмей-ле ыйнаан?

— Ында кандыг-даа ылгал чок, чүгле чылыг үеде харга эжинмес, дагдан чуңгуулавас дээрден башка, бистиң байырывыска шупту дөмей. Ону «Байрам» деп адаар…

— Улуу-биле четтирдивис, силерге экини күзедивис, хайырааты!