"Элезинниг Эрзин-Тестин эткир уннуг ыраажызы" Данмаа Вячеслав Лопсанович

Министерство образования и науки РТ

МБОУ СОШ с. Бай-Даг Эрзинского кожууна

Доклад:

«Хоомей- тыва чоннун сагыш-сеткили»

Выполнили: СедиС.С., Оюн Ч.С.

Воспитатели пришкольного интерната

МБОУ СОШ с. Бай-Даг

Эрзинского кожууна.

2013 чыл.

Чырык черге тыва эрнин

Сыгыт-биле торуттунер

Салымынын чаяалгазы-

Чараш уян хоомей, сыгыт…

Александр Даржай

Хоомей- тыва чоннун бурун шагдан ырлап келген кайгамчык онзагай талалыг уран-чуулу –дур.

Малчын тываларнын ажылы черле бир янзы онзагай байдалдыг. Хой чус чылдар дургузунда кижилер ажылынга чугле чепсек херекселдерни эвес, чамдык ритмнерни ажыглап чораан, хой-даа кадарып чорда, аъттыг тутсуп орда, кидис салып, хом –даа эттеп турда, олар дынналыр, олар хогжум херекселдерин ойнаарга, хамнаашкын уезинде база дынналып кээр. Хоомейнин янзы буру аргаларын азы кандыг - бир медээлерни ажыглап бот - боттарындан ырак эвес даглар одагларында малын кадарып чоруур кижилер аразында ыры, хоомей - биле «чугаалажып», кандыг бир медээни дамчыдып болур турган.

«Хоомей узун орукту чыыра тыртып, аъттыг эрнин сеткил-сагыжын чазап чоруур» - деп орус эртемден оске соок кижи Б.И. Татаринцев безин демдеглээн.

Хоомей –сыгыт-тааланчыг аялга. Амгы уеде оон кижинин организминге эм-дом болур, арыглаар шынарлары база илереттинип турарын чон чугаалажып турар.

Оске черге чорааш, торээн чуртун сактып, чогаалчы Владимир Серен-оолга мындыг одуруглар торуттунген: «Хогжум долган Венанын хоонунде хоомей биле сыгыт четпес, харааданчыын…». Тыва кижи каяа-даа чораанда, сыгыт-хоомейинден салдынмас, ону дыннаксай бээр дээрзи бадыткаттынып турар.

Шак ындыгларнын бирээзинге энерелдиг Эрзин-Тестин эткир уннуг хоомейжизи – дески салым - чаяанныг артизивис Станислав Лопсанович Данмаа хамааржыр. Ол тыва чоннун хоомей-сыгыдын делегейге алдаржыдып, мурнуу ортулук Тайваньдан эгелээш, Америка, Канада, Австрия, Бельгия,Моол дээш четпээн чери чок.

Данмаа Станислав Лопсанович
«Тыва» ансамблинин ундезилекчизи ,

хоочун хоомейжизи.
1959 чылда Бай-Даг сумузунга хой ажы-толдуг ог- буленин дун оглу бооп торуттунген. Ог-булелиг,
1 оолдуг, 2 кыстыг.хой ажы-толдуг ог-

Оон сыгыртыр, хоомейлээр чаяалгазы ада-иезинден дамчып келген. Авазы Ак-кыс Сотпаевна сыгыртыр, дошпулуур ойнаар чораан. Шаанда феодалдыг Тывага херээжен кижинин хоомей сыгыт кууседири хоруглуг турганындан, оон ачазы шывыктап тургаш сыгыртырын соксаткан. Ынчалза-даа ол будуу ээн черлерге чажырып сыгыртыр турган. Ажыл соонда кежээлерде ургулчу-ле уругларын долгандыр олуртупкаш, оскен торээн черин алгап, ада-иезин мактап дошпулуурлап ырлап, дембилдейлеп бээр, а ачазы Лопсан Оюнович каргыраалаар чораан. Ынчангаш Станислав Лопсанович 10 хар ажып чорааш-ла сыгыртып эгелээн. Школачы уелеринде школанын болгаш кожууннун корулделеринге киржип эгелээш, шеригден келгеш, сумуга «Тарлашкын» деп ансамбльдин удуртукчузу болгаш ыраажызы апарган. «Тарлашкын» кожууннун иштинге эн-не шыырак ансамбль турган.
Артист оолдун чурээн аныяк кыс Тамара Карловна туда берген. 1980 чылда аныяктар «Чаа –Орук» совхозтун Хову-Хоорай деп черге ак оон оглээш, совхозунун кодан малын хулээп алган. Ынчалза-даа мал ажылы оон сонуургалын оттурбайн барган.
1985 чылда аныяк оол амыдыралдын чалгыы-биле республика найысылалынга чеде бергеш, сураглыг «Саян» ансамбилинче артистке тааржыр , салым-чаяанныг кижилерни шилип турда, бугу тала-биле шылгалданы эрткеш, артист бооп кирип алган. Оон ыдыктыг кузели сураг -чарлыг уран- чуул училищезинче кирип алыр кузели улам хайныккан. Ыраажы, хоомейжи, хомусчу, сыгытчы оолду уран-чуул училищези кузелдии-биле хулээп алган.
Студент оолду уран -чуул эртемнеринин кандидады, РТ-нин культуразынын алдарлыг ажылдакчызы, делегейнин «Хоомей»товунун директору Зоя Кыргысовна Кыргыс «Тыва» деп хоомей , сыгыт ансамбилин тургускаш, оон бедик талантылыын унелеп коргеш киирип алган. Ынчалдыр-ла оон республика иштинден эрткеш даштыкы чурттарже далай кежилдир хоомей сыгыды чангыланып чоруй барган.

Шаанда Саян дагларын ашпайн чугле Улуг- Хемнин ол-бо талаларынга чангыланып чораан тываларнын игил, бызаанчызынын унун бугу делегейге кутулдуруп чоруур акывыс – энерелдиг Эрзин – Тестин эткир уннуг хоомейжизи Станислав Лопсановичиге Бай-Даг суурнун бугу чону чоргаарланып чоруур.
Ынчангаш докладымны мындыг одуруглар – биле доозар-дыр мен.
Уран чуулге хандыкшылын
Улам бедик сайзырааштын,
Хенче чаштан ыры-шоорга
кедергей-ле бердинген сен.
Ковей чылда сценага
Хоомейлеп ырлаанынар
Анаа халас эрте бербээн
Алдар атты соннеп берген.

Ажыглаан литература: